Absolucja (rozgrzeszenie) – udzielane przez kapłana w sakramencie pokuty odpuszczenie grzechów.

Adoracja – oddanie czci, uwielbienie, uniżenie się przed Bogiem, hołd oddawany Bogu.

Adwent – pierwszy okres nowego roku liturgicznego, czas radosnego oczekiwania na Boże Narodzenie.

Agapa – (od gr. agapé – miłość) uczta, uczta miłości, dzisiaj o agapie mówimy jako o wspólnym okazyjnym spotkaniu przy stole w duchu Chrystusa np. wieczerza wigilijna.

Agenda – księga liturgiczna zawierająca teksy do sprawowania kultu poza eucharystycznego – modlitw, nabożeństw, błogosławieństw, poświęceń.

Agnus Dei – (łac. Baranku Boży) pierwsze słowa modlitwy odmawianej stałej części mszy świętej przed komunią.

Aklamacja – (od łac. clamo – wzywam) krótki zwrot melodyczny, śpiewany podczas Mszy, lub na nabożeństwie przez wiernych: „Alleluja”, „Amen”, „I z duchem Twoim”; aklamacja włącza wiernych do czynnego udziału w liturgii.

Akolitki – lichtarze z płonącymi świecami używane w czasie czytania Ewangelii oraz w procesjach niesione obok krzyża.

Alleluja – (od hebr. czasownika w trybie rozkazującym: hallelu-Jah(we) oznacza: chwalcie Jahwe, chwalcie Pana. Stanowi ona radosną aklamację, śpiewaną przez kantora (psałterzystę) lub scholę we Mszy przed Ewangelią we wszystkich okresach poza Wielkim Postem. Aklamację tę powinno się koniecznie śpiewać – gdy nie jest śpiewana należy ją opuścić.

Amen – termin hebrajski, który w Piśmie Świętym stanowi formuł uroczystego potwierdzenia i akceptacji. „Niech tak się stanie”, „Tak rzeczywiście jest”. Jest to jedna z najczęściej używanych w liturgii rzymskiej aklamacji.

Anioł – (łac. angelus) istota duchowa, stworzona przez Boga, obdarzona wolną wolą, rozumem i całkowitym poznaniem. Aniołowie są posłańcami Bożymi, mają swój udział w historii zbawienia.

Anioł Pański – (łac. Angelus Domini) modlitwa odmawiana rano, w południe i wieczorem dla uczczenia Wcielenia Bożego i macierzyństwa Najświętszej Maryi Panny.

Antyfona – (gr. antifonos – ten, który odpowiada) – refren rozpoczynający i kończący psalm w liturgii godzin, używany też podczas Mszy św. i w nieszporach.

Apokryfy – (gr. apokrinos – ukryty, tajemny) księgi wczesnochrześcijańskie tematycznie związane z Pismem Św. (często zawierają opisy z życia Pana Jezusa).

Apostazja – to świadome, dobrowolne i publiczne wyrzeczenie się przynależności do Kościoła.

Archidiecezja – jednostka terytorialna administracji kościelnej, na czele której stoi arcybiskup.

Arcybiskup – tytuł biskupa stojącego na czele archidiecezji.

Aspersja (asperges) – liturgiczne pokropienie wiernych wodą święconą jako przypomnienie chrztu, jego skutków i zobowiązań; zastępuje we mszy akt pokuty. Swoją nazwę wzięło od pierwszych słów pieśni: „asperges me domine” – pokropisz mnie Panie.

Ateizm – (a – nie, theos – bóg) pogląd negujący istnienie Boga i związku człowieka z nim. Termin powstały w okresie oświecenia, zakłada jedynie naukowe pojęcie świata przez człowieka – Bóg jako niepoznawalny naukowo jest nierealny, nie istnieje.

Aureola – symboliczne koło otaczające głowy przedstawianych postaci świętych.

Baldachim – ozdobny daszek lub ozdobna osłona z materiału nad godnymi czci miejscami i osobami, przede wszystkim jako osłona niesiona nad Najświętszym Sakramentem.

Bazylika – w sensie architektonicznym – kościół wielonawowy (nawa główna wyższa od naw bocznych), basilica minor (bazylika mniejsza) – tytuł nadawany znaczniejszym kościołom. Bazylikami większymi (basilica maior) są jedynie cztery bazyliki rzymskie (św. Jana na Lateranie, MB Większej, św. Pawła za Murami, św. Piotra na Watykanie).

Beatyfikacja – (łac. beatus – szczęśliwy, zbawiony) uznanie za błogosławioną, osobę zmarłą w opinii świętości (poprzedzone procesem beatyfikacyjnym).

Bożek – określenie osoby lub przedmiotu, której okazywana jest cześć, a co nie jest Bogiem. Pojęcie to wiąże się z bałwochwalstwem.

Celebrans – osoba przewodnicząca zgromadzeniu liturgicznemu (najczęściej kapłan). Patrz też: dział Funkcje w zgromadzeniu liturgicznym

Chorał gregoriański – oficjalny śpiew Kościoła (jednogłosowy).

Ciemnica – miejsce w kościele gdzie przechowuje się Najświętszy Sakrament w noc z Wielkiego Czwartku na Wielki Piątek. Inaczej nazywana ołtarzem adoracji.

Cingulum – (łac. cingo – otaczam, obwiązuję) pasek służący do przepasywania alby, element stroju liturgicznego.

Credo – wyznanie wiary (łac. credo – wierzę).

Custodia – (kustodia, od łac. custodio – ochraniam) naczynie, w którym przechowuje się Najświętszą Hostię do wystawienia w monstrancji.

Cyborium – puszka (naczynie) do przechowywania Eucharystii pod postacią chleba.

Czyściec – stan, w którym człowiek zmarły w stanie łaski uświęcającej oczyszcza się po śmierci z nieodpokutowanych na ziemi win grzechów ciężkich, powszednich i wszelkich niedoskonałości.

Dalmatyka – szata liturgiczna diakona, w odróżnieniu od ornatu nie opływa całego ciała, lecz jest spinana z boków i posiada rękawy.

Dekanat – (deka – dziesięć) cześć diecezji obejmująca kilka lub kilkanaście (około dziesięciu) parafii. Nadzór nad nią stanowi jeden z proboszczów – dziekan.

Dewocjonalia – przedmioty służące do odprawiania kultu religijnego.

Diakon – (gr. diakonos – sługa) najniższy stopień święceń, będący etapem przygotowawczym do prezbiteratu – święceń kapłańskich. Diakon może m.in. czytać ewangelię, rozdawać komunię a także odprawiać nabożeństwa, nie może sprawować eucharystii i słuchać spowiedzi.

Diecezja – podstawowa cześć administracyjna i formacyjna Kościoła, powierzona biskupowi i podległym mu prezbiterom, który jest za nią odpowiedzialny bezpośrednio przed papieżem.

Dogmat – w Kościele Katolickim jest to prawda, fakt nie podlegający dyskusji i wątpliwości. Wiele rzeczywistości naszej wiary jest niemożliwych do udowodnienia naukowego. Odwołują się one do wiary i dzięki niej muszą zostać niepodważalnie przyjęte.

Droga krzyżowa – (łac. Via crucis) nabożeństwo odprawiane w czasie Wielkiego Postu. Będące pamiątką męki Chrystusa. Podzielona na 14 stacji pozwala się rozważać i odnosić do sytuacji z życia codziennego.

Droga światła – (łac. Via lucis) nabożeństwo powstałe na bazie drogi krzyżowej, ale podejmujące rozważanie 14 spotkań zmartwychwstałego już Chrystusa z ludźmi oraz najważniejszych wydarzeń zaistniałych po Jego zmartwychwstaniu.

Dusza – (łac. anima) człowiek jest jednością duszy i ciała. Dusza jest nadprzyrodzonym duchem działającym w człowieku. Mówi do nas poprzez sumienie i jest niematerialna oraz nieśmiertelna.

Dyspensa – decyzja hierarchii kościelnej, która zwalnia wiernego od wykonywania obowiązku nałożonego przez prawo kościelne.

Dziekan – koordynuje życie duszpasterskie w dekanacie, jest jednym z proboszczów z danego dekanatu.

Egzegeza – (gr. eks-egethai – wydobywanie, wyciąganie sensu) jest nauką badającą teksty biblijne. Sprawdza ich autentyczność, zajmuje się tłumaczeniem i zgłębianiem prawd (sensu) zawartych w nich zawartych. Jest pomocniczą nauką teologii.

Egzorcyzm – obrzęd liturgiczny mający na celu uwolnienie człowieka, rzeczy, lub miejsca od działania złego ducha.

Eklezja – (od gr. ecclesia – wspólnota) zgromadzenie, wspólnota. Określenie pierwotnej wspólnoty chrześcijan, a następnie formalne określenie Kościoła Rzymskiego – Sanctae Romanae Ecclesiae.

Ekskomunika – potocznie nazywana klątwą. Pozbawia uczestnictwa w życiu Kościoła – korzystania z sakramentów. Ekskomunikę zaciąga się poprzez: naruszenie tajemnicy spowiedzi, profanacji ciała i krwi pańskiej, przymusu fizycznego wobec papieża (i biskupa) a także za herezję.

Encyklika – najwyższej rangi pismo papieskie skierowane do całego Kościoła, a od pontyfikatu Jana XXIII do wszystkich ludzi dobrej woli. Tytuł encykliki pochodzi zawsze od pierwszych jej wyrazów (incipit).

Epifania – objawienie się Boga w świecie i w dziejach ludzkości. Potocznie bywa tak nazywane święto Objawienia pańskiego

Epistoła – inna nazwa drugiego czytania we Mszy; zazwyczaj z listów apostolskich Nowego Testamentu.

Ex Cathedra – (łac. z katedry) określa sytuacje kiedy papież wypowiada się w sprawach moralności i wiary. Przysługuje mu prawo nieomylności, stwierdzone dogmatem (w 1870 r., podczas Soboru Watykańskiego I) gdyż działa wtedy przez niego moc Ducha Świętego.

Exsultet – bardzo uroczyste orędzie wielkanocne, śpiewane podczas Wigilii Paschalnej w Wielką Noc.

Feretron – obraz religijny w ozdobnej ramie lub figura, przymocowany do platformy drewnianej z drążkami przeznaczone do niesienia w procesji.

Formularz mszalny – zestaw tekstów liturgicznych, dobranych na konkretny dzień. Składa się na niego: kolekta, modlitwa nad darami, prefacja, modlitwa po Komunii, czasem uroczyste błogosławieństwo oraz antyfona na ofiarowanie.

Gaudete – (łac. gaudete – radujcie się) Niedziela radości, to trzecia niedziela adwentu. Tego dnia kapłan przywdziewa szaty koloru różowego.

Generał zakonu – najwyższy przełożony, zwierzchnik zakonu. Wybierany przez kapitułę ma niczym nie skrępowaną władzę nad zakonem. Podlega wyłącznie papieżowi.

Genesis – nazwa Księgi Rodzaju.

Gloria – Hymn „Chwała na wysokości Bogu” – uroczysta pieśń sławiąca Boga, doksologia. W czasie Eucharystii śpiewana w święta i uroczystości.

Godzinki – nabożeństwo ku czci Matki Bożej. Składają się z hymnów, modlitw i antyfon. Podzielone na siedem części (wg starego brewiarza) jutrznia, pryma, tercja, seksta, nona, nieszpory i kompleta. Sławią Matkę Bożą jako Królową świata, matkę ludzi, wspomożycielkę i orędowniczkę.

Godziny kanoniczne – poszczególne godziny Liturgii Godzin, odpowiadające porom dnia: Jutrznia, godzina czytań, Modlitwa w ciągu dnia, Nieszpory, Kompleta.

Graduał – (łac. gradus – stopień) księga liturgiczna zawierająca śpiewy mszalne. Także cześć zmienna Mszy świętej (liturgia trydencka), od której wziął swoją nazwę. Pozostałością po gradusie jest dzisiejszy psalm responsoryjny, który kiedyś był śpiewany ze stopni w prezbiterium (gradusów).

Gromnica – świeca poświęcona w dzień Ofiarowania Pańskiego, stawiana przy konającym, a także ustawiana w okiennicach w czasie burzy – jest wyrazem wiary w Opatrzność, chroniącą nas przed niebezpieczeństwami.

Habit – strój zakonny, składa się głównie z sukni przepasanej cingulum, kaptura będącego uzupełnieniem sukni, płaszcza narzucanego na habit. Często nosi się także szkaplerz, bądź medalion z wizerunkiem świętego założyciela.

Herezja – rozłam w Kościele spowodowany przez poważne i z uporem podtrzymywane błędy w wierze. Są to zarówno poglądy różne od ustalonej nauki Kościoła, jak i wynikające z nich ruchy.

Hierarchia kościelna – oznacza duchownych, którzy na rozmaitych stopniach święceń wyposażeni są w odpowiednią władzę kościelną. Tworzą ją biskupi, prezbiterzy i diakoni. Kościół ma strukturę monarchii hierarchicznej, na czele której stoi papież.

Homilia – jest to słowo kapłana skierowane do wiernych na tle usłyszanych czytań biblijnych. Homilię może wygłaszać także diakon, ale nigdy człowiek świecki.

Hosanna – posiada podwójne znaczenie: stanowi wołanie o pomoc, jak również zbawienie.

Hostia – (łac. hostia – krwawa ofiara) opłatek przeznaczony do konsekracji i wystawienia publicznego.

Humerał – cześć szaty liturgicznej. Biały materiał zawiązywany wokół szyi w celu przykrycia wystających spoza alby ubrań świeckich.

Hymn – uroczysta pieśń śpiewana na cześć Boga lub świętych.

IHS – to skrót, monogram imienia własnego Chrystusa, wyrażony literami greckimi (jota, eta, sigma) i odczytywany nie jako I-Ha-Es, lecz: JES.

Ikona – (od gr. eikon – obraz) obraz sakralny wywodzący się z kultury bizantyjskiej. Styl przestawiania świętych charakterystyczny dla kościołów prawosławnych. Tworzenie ikony jest ściśle określone. Ikona nie jest malowana, lecz pisana.

Ikonostas – układ kilku, kilkunastu ikon, tworzący ścianę, która oddziela prezbiterium świątyni prawosławnej lub greckokatolickiej od nawy (miejsca dla wiernych).

Imprimatur – formuła oznaczająca zezwolenie władzy kościelnej na druk książki dotyczącej zagadnień religijnych i moralnych. Umieszczana na początku książki wraz z podpisem biskupa.

Ingres – intronizacja, uroczyste wejście nowo mianowanego biskupa ordynariusza do katedry, jest symbolem rozpoczęcia jego duszpasterskiej posługi.

Inkwizycja – (od łac. inquirere – śledzę) instytucja kościelno-państwowa, która miała na celu wykrywanie i karanie heretyków, schizmatyków i osób uprawiających zabobonne praktyki. Istniała inkwizycja biskupia oraz państwowa. Pozostałością po inkwizycji było Święte Oficjum a dziś – Kongregacja ds. Nauki Wiary.

INRI – skrót łacińskich słów: Iesus Nazarenus Rex Ivdaorum – Jezus Nazarejczyk Król Żydowski, umieszczony na krzyżu nad głową ukrzyżowanego Chrystusa, w jęz. greckim, hebrajskim i łacińskim (por. J 19,20).

Insygnia – (łac. signum – znak, oznaka) oznaka jakiejś władzy, święceń, urzędu. Np. insygnium władzy kapłańskiej jest stuła i ornat.

Jałmużna – jedna z form religijnego samodoskonalenia się (pokuty). Polega na oddaniu z serca materialnego daru potrzebującemu.

Jutrznia – w liturgii godzin, poranna modlitwa Kościoła.

Kalendarz liturgiczny – zawiera informacje dotyczące poszczególnych dni liturgicznych w ciągu roku. Hierarchizuje wspomnienia, święta i uroczystości. Kalendarz liturgiczny do użytku praktycznego tzw. Ordo precyzuje o jakiego danego dnia należy użyć formularza Mszy św. dając wykaz koloru szat lit. wspomnień, oraz pieśni.

Kalwaria – miejsce śmierci Chrystusa, a także z rozmachem budowane drogi krzyżowe w różnych miejscach świata licznie nawiedzane przez pielgrzymów.

Kanonik – członek kapituły katedralnej.

Kanonizacja – uroczyste ogłoszenie przez Kościół świętości, tzn. stwierdzenie na podstawie procesu kanonizacyjnego iż swoim życiem osiągnęła radość życia wiecznego i jest postawiona za wzór do naśladowania.

Kantor – w zgromadzeniu lit. intonuje śpiew wszystkich obecnych, wykonuje śpiew Alleluja oraz antyfony.

Kapelan – ksiądz zajmujący się duszpasterstwem przy kaplicy (stąd nazwa), jakiejś grupie wiernych (np. kapelan szpitalny, więzienny).

Kaplica – z łac. capella – mały kościół, miejsce z ołtarzem przeznaczone do odprawiania Mszy św. Istnieją kaplice wewnętrzne – w kościołach, domach zakonnych, instytucjach, a także zewnętrzne, wolno stojące. W przeciwieństwie do kościołów Msze św. odprawia się w nich okolicznościowo.

Katafalk – miejsce, specjalne podwyższenie przeznaczone do ustawienia trumny w czasie Mszy św. pogrzebowej. Nieraz bogato zdobiony.

Katakumby – znajdujące się pod powierzchnią ziemi cmentarze, związane z chrześcijaństwem prześladowanym, za czasów cesarstwa rzymskiego. Najczęstsze katakumby spotykamy właśnie w Rzymie (np. katakumby św. Kaliksta, gdzie pochowano św. Tarsycjusza). W katakumbach zasadniczo nie odprawiano Eucharystii – nie było to też zwyczajowe miejsce spotkań chrześcijan.

Katechumen – osoba dorosła przygotowująca się do przyjęcia chrztu św.

Katechumenat – określenie katechezy przeznaczonej dla osób dorosłych przygotowujących się do przyjęcia chrztu św.

Katedra – (od gr. cathedra – podwyższenie) w pierwotnym znaczeniu oznacza krzesło, w chrześcijaństwie tron biskupi. Od X wieku mianem katedry określa się rezydialny kościół biskupa – matkę wszystkich kościołów w diecezji.

Kaznodzieja – duchowny wygłaszający kazanie.

Klasztor – obiekt użyteczności wspólnoty zakonnej. Są to najczęściej: kościół, kaplica, cześć mieszkalna oraz budynki gospodarcze.

Klauzura – zakaz przebywania osobom postronnym na teren przeznaczony wyłącznie dla osób konsekrowanych.

Kleryk – (alumn) mężczyzna przygotowujący się do przyjęcia święceń.

Kolegiata – kościół przy którym na wzór kapituły katedralnej, istnieje kapitułą kolegiacka, czyli zespół duchownych.

Kolegium kardynałów – kolegium, którego szczególnym prawem jest wybór papieża. Kolegium kardynalskiemu przewodniczy dziekan. Spotkanie kardynałów pod przewodnictwem papieża to konsystorz.

Kolekta – (od łac. colligo – zbierać) część zmienna Mszy św., modlitwa przed pierwszym czytaniem; zbiera niejako prośby wszystkich wiernych.

Koloratka – prosty, biały kołnierz zapinany z tyłu, noszony przez duchownych.

Kompleta – modlitwa brewiarzowa odmawiana bezpośrednio przed snem.

Koncelebra – wspólne sprawowanie liturgii (głownie Mszy św.) przez więcej niż jednego kapłana (tj. biskupa lub prezbitera). Koncelebra w toku dziejów zanikła, ale została przywrócona na Soborze Watykańskim II.

Konklawe – (łac. cum clave – pod kluczem) nadzwyczajne zebranie się kolegium kardynałów po śmierci papieża, w celu wyboru nowego. Konklawe odbywa się w atmosferze całkowitego odseparowania od świata zewnętrznego w momencie wypowiedzenia przez kardynała kamerlinga, bądź papieskiego ceremoniarza słów „extra omnes” – „nikt więcej”, aż do ogłoszenia z loggii Bazyliki św. Piotra imienia nowego papieża.

Konkordat – międzynarodowa umowa zawierana pomiędzy Stolicą Apostolską a poszczególnymi krajami, określająca koegzystencję instytucji Państwa i Kościoła. Dla każdego kraju jest inny, dostosowany do sytuacji i potrzeb Kościoła w danym państwie.

Konopeum – (od gr. konopeion) używana jeszcze gdzieniegdzie zasłonka wykonana z materiału na cyborium lub na tabernakulum.

Konsekracja – to akt poświęcenia odnoszący się do osób. Konsekruje się osoby zakonne składające śluby, diakonów, prezbiterów oraz biskupów. Konsekracja należy do sakramentaliów. Formuły poświęceń znajdują się w benedykcjonale, potyfikale i graduale. Konsekracja odnosi się także do przeistoczenia we Mszy św. – przemiany chleba i wina w Krew i Ciało Chrystusa.

Konsystorz – pierwotnie był kościelną instytucją sadową i w tym pojęciu funkcjonował do XIX w. Obecnie konsystorzem określa się zebranie kolegium kardynałów pod przewodnictwem papieża. Zapadają na nim najistotniejsze decyzje w Kościele, gdyż to kardynałowie zasiadają na czele dykasterii (kongregacji) ma konsystorzu papież ogłasza także wybór kardynałów.

Konwersja – przejście z jednego wyznania chrześcijańskiego na drugie.

Konwertyta – człowiek, który zmienił jedno wyznanie chrześcijańskie na inne.

Korporał – to składany obrus, najczęściej o wymiarach 30×30 cm. Symbolizuje całun w którym złożono ciało zbawiciele do grobu. Dlatego do dziś, wyłącznie na nim, składa się konsekrowane chleb i wino podczas Mszy św. i Najświętszy Sakrament podczas nabożeństw.

Kredens – miejsce składania przed Mszą paramentów liturgicznych, a także miejsce puryfikacji kielicha i pateny poza ołtarzem.

Kropidło – służy do obrzędu pokropienia wiernych oraz przedmiotów wodą święconą. Najpopularniejsze kropidła zakończone włosiem są nieodłącznym elementem kociołka z wodą. Używa się także kropideł zakręcanych, które zawierają w trzonie zbiorniczek z wodą. Szczególnie użyteczne podczas kolęd.

Kropielnica – jest zbiornikiem na wodę święconą, umieszczanym najczęściej w przedsionku kościoła. Wierni wchodząc co świątyni maczają palce w wodzie i czynią znak krzyża, co przypomina przyjęty chrzest i przynależność do wspólnoty Kościoła. To także kociołek z wodą święconą, w którym zanurza się kropidło podczas poświęceń.

Krucyfiks – krzyż z wizerunkiem ukrzyżowanego Chrystusa.

Krypta – to podziemne pomieszczenie, najczęściej w formie rozległej kaplicy, z założenia służące do grzebania w nim zwłok ludzi szczególnie zasłużonych dla Kościoła. Często odprawia się w nich Msze św. w intencji zmarłych.

Krzyżmo – święty olej, poświęcany w Wielki Czwartek przez biskupa na specjalnej rannej Mszy św. Krzyżmo używane jest podczas sakramentu chrztu, bierzmowania, święceń kapłańskich oraz namaszczenia chorych. Oleje symbolizują specjalne łaski siły i wytrwałości spływające na otrzymującego je.

Ksieni – żeński odpowiednik opata w żeńskich wspólnotach zakonnych. Istnieje specjalny obrzęd błogosławieństwa ksieni, znajdujący się w księgach liturg.

Kuria rzymska – zespół instytucji kościelnych zwanych dykasteriami (kongregacjami) które pomagają papieżowi w kierowaniu Kościołem.

Kyrie Eleison – z jęz. greckiego „Panie zmiłuj się” w liturgii wezwanie pokutne, podczas aktu żalu i pokuty wzbudzanego na początku każdej Eucharystii w celu przebłagania Boga za grzechy w celu godnego uczestnictwa we Mszy.

Laetare – niedziela radości, IV Niedziela Wielkiego Postu w roku liturgicznym. W tym dniu kapłan może przywdziać różowe szaty liturgiczne.

Lavabo – obmycie rąk wykonywane podczas ofiarowania. Tradycją sięga obrzędów żydowskich. Podczas lavabo kapłan wypowiada: „Obmyj mnie Panie z mojej winy i oczyść z grzechu mojego.”

Lawaterz – naczynie liturgiczne służące do obmycia rąk podczas ofiarowania. Składa się z dzbanuszka na wodę i tacki.

Legat papieski – duchowny, reprezentant papieża w różnych krajach, lub regionach świata. Do jego obowiązków należy zacieśnianie stosunków pomiędzy Stolicą Apostolską a danym rejonem.

Lektor – (od. łac. lectio – czytam) osoba świecka, mająca zezwolenie na czytanie Pisma Świętego podczas Mszy Świętej.

Litania – (od gr. litaneuein – modlić się nieustannie) modlitwa błagalna, w której wierni wierni odpowiadają na poszczególne wezwania powtarzając określony zwrot. Jeszcze w XVI w. funkcjonowało ponad osiemdziesiąt litanii. Obecnie, do odmawiania publicznego zatwierdzonych jest sześć.

Łódka – nawikula, naczynie liturgiczne służące do przechowywania kadzidła.

Magnificat – (łac. magnificare – wielbić, wychwalać) „Wielbi dusza moja Pana”, wieczorna pieśń brewiarzowa, tzw. „Pieśń Maryi” inspirowana słowami Maryi podczas zwiastowania i spotkania ze św. Elżbietą. (por. Łk 1, 46-55).

Mandatum – (łac. mandatum – przykazanie) to liturgiczny obrzęd umycia nóg podczas Mszy Wieczerzy Pańskiej w Wielki Czwartek, będący pamiątką umycia apostołom nóg przez Jezusa.

Manipularz – szata liturgiczna, przypominająca stułę, zawiązywana w liturgii przedsoborowej na lewej ręce kapłana. Symbolizowała przyjęte święcenia oraz kajdany na rękach Chrystusa.

Mantolet – szata liturgiczna w kolorze purpurowym, przysługująca członkom kapituł katedralnych.

Marana Tha – pochodzące z jęz. hebrajskiego wezwanie „Przyjdź Panie”.

Matka generalna – najwyższa przełożona w zakonach żeńskich, sprawuje najważniejszą władzę w zakonie.

Melchizedek – parament liturgiczny, część monstrancji. To złocona podstawka, która bezpośrednio przylega do hostii, umożliwia przenoszenie i wystawienie Ciała Pańskiego w pionowej pozycji (inaczej nazywana lunula).

Mensa – (łac. stół, tablica) płyta, blat ołtarza wykonany najczęściej z marmuru, osadzona na cokole. Posiada zagłębienie, sepulcrum, w którym składane są relikwie.

Mitra – uroczyste nakrycie głowy biskupa i infułata. Składa się z dwóch elementów bogato zdobionego, usztywnionego materiału.

Mucet – wierzchnia szata chórowa członków kapituł katedralnych w kolorze purpurowym bądź czarnym.

Nałożenie rąk – w Starym Testamencie znak ten był także używany podczas ceremonii wyniesienia osoby na jakiś urząd. W Nowym Testamencie to symbol leczenia i przekazywania Ducha.

Namaszczenie chorych – sakrament, przez który Chrystus umacnia człowieka ciężko chorego i leczy na duszy, a niekiedy i na ciele, pomaga mu w znoszeniu cierpienia i powrocie do zdrowia.

Nawikulariusz – funkcja liturgiczna, polegająca na niesieniu łódki (nawikuli) z kadzidłem, n. toruje drogę turyferariuszowi.

Neofita – człowiek niewierzący, bądź innej wiary niż chrześcijańska, który poprzez chrzest zostaje włączony do wspólnoty Kościoła.

Neoprezbiter – określenie przyjęte dla nowo wyświęconego kapłana.

Nieszpory – wieczorna (brewiarzowa) modlitwa Kościoła.

Nimb – w ikonografii chrześcijańskiej jest to świetlany krąg otaczający głowę osoby świętej.

Nowenna – dziewięciodniowe nabożeństwo, odprawiane jako przygotowanie do uroczystości kościelnej, bądź jakiegoś ważnego wydarzenia życiowego.

Nowicjat – w zgromadzeniach i zakonach okres wchodzenia w życie zakonne, czas przygotowania i pierwszej próby dla kandydatów. Czasami poprzedzany postulatem.

Nuncjusz – wydelegowany przez papieża reprezentant Stolicy Apostolskiej w danym kraju lub prowincji. Podlega mu tzw. nuncjatura.

Obłóczyny – obrzęd przyjęcia stroju duchownego lub habitu w zgromadzeniu zakonnym. Nie niesie za sobą żadnej posługi.

Odpust – to darowanie kar doczesnych za grzechy popełnione po chrzcie.

Oficium – układ modlitw (głównie odnosi się do Liturgii Godzin), który obowiązuje każdego dnia w całym Kościele.

Oktawa – (łac. octo – osiem) to przedłużenie obchodów największych uroczystości roku liturgicznego na osiem dni, albo tylko na ósmy dzień tego obchodu.

Olej chorych – (oleum infirmorum) olej poświęcany przez biskupa w Wielki Czwartek w czasie tzw. Mszy Krzyżma św. w kościele katedralnym. Może być jednak każdorazowo poświęcany przez prezbitera w momencie sprawowania sakramentu namaszczenia chorych, do którego olej ten służy.

Opactwo – samodzielny, kanonicznie utworzony klasztor, kierowany przez opata.

Opat – nazwa przełożonego wspólnoty mnichów.

Oracja – uroczysta formuła, którą kapłan zamyka modlitwę. W codziennej liturgii są to: kolekta, modlitwa nad darami i modlitwa po komunii św.

Ordynariusz – przełożony kościelny (biskup, generał, prowincjał) posiadający władzę rządzenia w Kościele lokalnym.

Orędzie wielkanocne – inaczej hymn Exsultet.

Ostatnie namaszczenie – niewłaściwa, nieużywana już nazwa określająca niegdyś sakrament namaszczenia chorych.

Paliusz – wełniany pas, odpowiednio zszyty, zakładany na barki opadający na tułów. Symbol władzy arcybiskupiej oraz znak łączności z Papieżem.

Palka – usztywniony kawałek materiału nakładany na kielich, by do jego zawartości nie dostało się nic niepożądanego.

Paruzja – (gr. parousia) tak określamy ponowne przyjście Chrystusa na końcu czasów, sąd ostateczny.

Pascha – (hebr. Pesah – przejście) według tradycji noc poprzedzająca wyjście Izraelitów z Egiptu, ale także jako „baranek ofiarny” składany w to święto.

Paschał – świeca symbolizująca zmartwychwstałego Chrystusa. Poświęcona i zapalona w Wielką Sobotę płonie przez cały Okres Wielkanocny, także na początku i końcu ludzkiego życia – podczas chrztu i pogrzebu.

Pastorał – laska pasterska, oznaka godności biskupiej i starożytny symbol jego władzy, używany podczas uroczystych liturgii.

Pektorał – ozdobny krzyż z relikwiami, noszony na łańcuchu przez dostojników Kościoła.

Penitencjarz – kapłan, którego zadaniem jest słuchanie spowiedzi w kościele katedralnym. Posiada władzę rozgrzeszania z tych kar kościelnych, które nie są zastrzeżone dla Stolicy Apostolskiej.

Peregrynacja – w pierwotnym znaczeniu pielgrzymka odbywana w celach religijnych, ale także nawiedzanie świątyń przez obrazy oraz relikwie świętych.

Perykopa – wybrany fragment z Pisma św. przeznaczony do czytania i rozważania podczas Mszy św. lub nabożeństwa.

Pierścień biskupi – oznaka (insygnium) władzy biskupiej. Przyjmowany przez biskupa w chwili święceń jest przez niego noszony stale na znak „poślubienia” swojej diecezji.

Pieta – w sztuce chrześcijańskiej ukazanie ciała zmarłego Chrystusa spoczywającego na ramionach (lub kolanach) Matki Bożej, po zdjęciu z krzyża.

Piuska – nakrycie głowy osób konsekrowanych zakrywające tonsurę. Dawniej noszone przez wszystkich duchownych, obecnie przez niektórych zakonników i osoby z wyższymi święceniami.

Pontyfikał – księga zawierająca opis i teksty celebracji sprawowanych przez biskupa. Zawiera okolicznościowe błogosławieństwa, obrzędy i sakramenty takie jak bierzmowanie, święcenia, poświęcenia kościoła i ołtarza, dzwonów.

Pontyfikat – okres rządów jednego papieża.

Portal – w architekturze ozdobne wykończenie wejścia do świątyni lub budynku niesakralnego.

Portatyl – nisza w ołtarzu, w której umieszcza się relikwie (dziś nie ma już obowiązku posiadania w ołtarzu relikwii).

Posługi – udzielane przez biskupa zezwolenia na pełnienie określonych funkcji przez alumnów seminariów. Z dotychczasowych wielu posług odnowa posoborowa zachowała dwie posługi, które przyjmują alumni seminarium: lektorat i akolitat.

Post – forma pobożności, pokuty, polegająca najczęściej na dobrowolnym odmawianiu sobie pokarmu (mięsa, słodyczy, uczucia sytości) i przyjemności.

Post eucharystyczny – nakaz powstrzymywania się na godzinę przed przyjęciem Komunii świętej płynów i pokarmów. W przypadkach zdrowotnych odstępuje się od tej zasady.

Prałat – dzisiaj tytuł honorowy, nadawany przez Ojca Świętego zasłużonym kapłanom. Wiąże się z nim prawo noszenia oznak prałackich.

Prefacja – zmienna cześć Wielkiej Modlitwy Eucharystycznej. Następuje po modlitwie nad darami a kończy ją śpiew Sanctus. Uwzględnia przeżywane tajemnice dnia. Najczęściej jest śpiewana przez kapłana a capella.

Prepozyt – członek kapituły katedralnej.

Prezbiterium – architektoniczna cześć kościoła, w którym znajduje się ołtarz oraz gdzie przebywa kapłan i asysta liturgiczna podczas sprawowania Mszy świętej.

Proboszcz – kapłan stojący na czele parafii. Jego głównym zadaniem jest duszpasterstwo, troska o sprawy wiernych oraz piecza nad dobrami parafii.

Profanacja – akt świętokradztwa, polegający na znieważeniu osób, miejsc i rzeczy poświęconych Bogu poprzez ich zniszczenie, nadużywanie lub zawłaszczenie z chęci ubliżenia Bogu.

Profesja zakonna – publiczne złożenie ślubów zakonnych; bądź czasowych (możliwych do zerwania) bądź wieczystych.

Prymas – godność kościelna z nadania papieża, od wieków związana z pewnymi stolicami biskupimi.

Prymicje – pierwsza Msza święta nowo wyświęconego kapłana w rodzinnej parafii.

Przeistoczenie – transsubstancjacja (przemiana, zmiana substancji, istoty, przy zachowaniu postaci) chleba w Ciało i wina w Krew Pańską, które ma miejsce w czasie Eucharystii.

Psalmodia – układ psalmów do danej modlitwy Liturgii Godzin.

Psałterz – księga psalmów, z jedna z ksiąg kanonicznych Starego Testamentu.

Puryfikacja – (łac. puro – czyszczę) obmycie naczyń liturgicznych, w których spoczywały postacie eucharystyczne z pozostałości po nich (kropli Krwi Pańskiej i okruchów Ciała) i wytarcie ich bielizną kielichową (puryfikaterzem).

Puryfikaterz – bawełniany ręczniczek służący do osuszania naczyń liturgicznych po usunięciu z nich Ciała i Krwi Pańskiej.

Pyxis – mała puszka do przechowywania komunikantów w bursie.

Refektarz – pomieszczenie zakonne lub seminaryjne, w którym spożywa się posiłki oraz odbywa walne zgromadzenia.

Regina caeli – pieśń „Królowo Nieba wesel się”. Jedna z antyfon śpiewanych w okresie Wielkanocnym.

Relikwiarz – naczynie liturgiczne służące do przechowywania, adorowania oraz oddawania czci relikwiom.

Relikwie – (łac. relniquo – pozostawiać) pozostałości szczątków, a także przedmiotów bezpośrednio związanych z życiem świętych.

Requiem – dawniej nazwa Mszy świętej żałobnej. Odnosił się do liturgicznych utworów muzycznych, części zmiennych, stosowanych w liturgii pogrzebowej.

Rezurekcja – (łac. resurrectio – zmartwychwstanie). To procesja kończąca celebrację Wigilii paschalnej. Jest ona uroczystym oznajmieniem zmartwychwstania Chrystusa.

Rokieta – strój chórowy prałatów zbliżony wyglądem do komży o wąskich rękawach.

Rubryka – (od łac. ruber – czerwony) napomnienia, objaśnienia i zasady sprawowania obrzędów liturgicznych, znajdujące się obok tekstów wypowiadanych na głos w księgach liturgicznych. Nazwa pochodzi od koloru, w jakim się je zapisuje (na czerwono). Rubryk nigdy nie czyta się na głos.

Ryt – (łac. ritus) obrządek.

Rytuał – księga liturgiczna regulująca sposób odprawiania obrzędów liturgicznych – przede wszystkim sakramentów i sakramentaliów.

Sacrarium – dawna nazwa zakrystii (stąd nazwa „zakrystia”). Kiedyś Najświętszy Sakrament przechowywano w zakrystii.

Sakra – określenie stosowane na przyjęcie święceń episkopatu (biskupich).

Sakramentalia – znaki święte ustanowione przez Kościół na wzór sakramentów, ich zadaniem jest uświęcenie różnych sfer życia ludzkiego. Spośród nich wyróżniamy błogosławieństwa, poświęcenia i egzorcyzmy.

Salve Regina – łac. Witaj, Królowo – znana antyfona maryjna, opiewająca Matkę Bożą, jako Matkę Miłosierdzia. Antyfona ta śpiewana jest na zakończenie Komplety.

Sanctus – śpiew „Święty, Święty, Święty”. Wykonywany w liturgii po prefacji, przed epiklezą.

Sarkofag – gr. pochłaniający ciało; kamienna trumna, często zdobiona, zawierająca epitafium, sceny z życia bądź podobiznę zmarłego.

Schizma – termin określający podziały w Kościele Katolickim, schizma powstaje, gdy odłam Kościoła przypisuje sobie jego autorytet i praworządność.

Schola (schola cantorum) – zespół śpiewaczy; kiedyś tylko męski, dziś także żeński lub mieszany, który wykonuje śpiewy liturgiczne w czasie sprawowania celebracji. Niegdyś tworzono je tylko w Rzymie; z czasem nakazywano ich tworzenie przy katedrach i przy większych kościołach. Dziś jego funkcje pełni bardziej grupa zwana pueri cantores. Według KL 29 zespół taki „także pełni prawdziwą funkcję liturgiczną”.

Sedillia – miejsce siedzące na prezbiterium przeznaczone dla celebransa, kapłanów koncelebrujących oraz służby liturgicznej (w szczeg. diakona i akolity).

Sekularyzacja – laicyzacja; pierwotnie działania dążące do wyrwania się z władzy kościoła. Współcześnie ogół działań darzących do wyparcia wszelkich religii z życia publicznego.

Sekwencja – (łac. sequentia – dosł. „ciag dalszy”) – śpiew wykonywany przed aklamacją alleluja . Jest to szczególnie uroczysty, świąteczny śpiew. Niegdyś istniała bardzo duża liczba sekwencji; odnowa posoborowa (Mszał z 1970 r.) zniosła większość z nich, pozostawiając tylko dwie: sekwencję na Niedzielę Zmartwychwstania Pańskiego (można ją wykonywać przez całą oktawę) oraz sekwencję do Ducha Św. na Niedzielę Zesłania Ducha.

Septuaginta – łac. siedemdziesiąt; pierwsze tłumaczenie hebrajskiej Biblii na język grecki. Nazwa pochodzi od liczby siedemdziesięciu tłumaczy dokonujących translacji tekstu.

Skład Apostolski – Apostolskie Wyznanie Wiary; leg. formuła ułożona przez Apostołów, pierwotnie miało bardzo wielkie znacznie, było symbolem chrześcijan.

Sobór – s. powszechny, ekumeniczny, specjalne spotkanie wszystkich biskupów świata Kościoła Katolickiego odbywające się pod przewodnictwem papieża. Sobór jest głównym wyznacznikiem zmian w Kościele na płaszczyźnie doktryny wiary, moralności, liturgii. Jeśli papież umrze w jego trakcie, obrady zostają zerwane.

Stalle – drewniane lub kamienne, zazwyczaj bardzo ozdobne ławy, siedzenia przeznaczone dla kanoników, kapituł i mnichów, ustawione po obu stronach prezbiterium.

Stygmaty – łac. stigma, znak; nadzwyczajne zjawisko psychofizyczne, wyciśnięte na ciele – rany umiejscowione w miejscu ran Jezusa, pojawiają się samorzutnie i tak samo znikają. Upodabniają człowieka do cierpiącego Chrystusa, stygmaty nie świadczą o świętości osoby, ale mogą do niej prowadzić (np. św. o. Pio).

Stypendium mszalne – dar ofiarowany z okazji odprawienia Eucharystii w określonej, podanej przez ofiarodawcę intencji. Praktyka składania stypendium mszalnego sięga II w.

Sukcesja Apostolska – akt, dokonuje się poprzez nałożenie rąk na nowo wyświęconego biskupa, gest ten w swojej ciągłości sięga nałożenia rąk Apostołów na swoich następców, w tym św. Pawła ten z kolei na pierwszych biskupów: Tymoteusza, Tytusa i Sylwana.

Suma – określenie głównej, najbardziej uroczystej Eucharystii niedzielnej.

Suplikacja – błagalna pieśń kościelna zwrócona do Boga. Najczęściej kojarzona ze śpiewem: „Święty Boże, Święty mocny…”.

Suspensa – kara kościelna pozbawiająca osobę duchowną prawa pełnienia funkcji wynikających z otrzymanych święceń i sprawowanego urzędu.

Szabat – najbardziej świąteczny i uroczysty dzień tygodnia w judaizmie – sobota. Rozpoczynał się już w piątek wieczorem. Zaprzestawano pracy, zbędnych obowiązków. Poddawano się odpoczynkowi, chwaleniu Boga, modlitwom, rodzinnym posiłkom. Jego świętowanie nawiązuje do dnia stworzenia świata a także dzieła wybawienia Izraela.

Szafarz – osoba upoważniona, do udzielania sakramentów świętych, za wyjątkiem sakramentu kapłaństwa wszystkie może udzielać prezbiter. Diakon może udzielać chrztu, komunii świętej, a także udzielić sakramentu małżeństwa.

Szkaplerz – szata złożona z dwóch płatów sukna, będąca częścią habitu zakonnego, jego zadaniem była dodatkowa ochrona stroju zakonnika, podczas pracy. Także symbol szczególnej opieki Matki Bożej, jako dwie ikony zszyte sznurkiem, które spoczywają na piersiach i plecach.

Te Deum – „Ciebie, Boga, wysławiamy”, uroczysta pieśń dziękczynna wykonywana podczas szczególnych Mszy Świętych.

Tiara – papieska korona, triregnum, składająca się z trzech diademów, koron. Wysadzana drogimi kamieniami i złotem. Symbolizuje wszelką zwierzchność papieża nad władzą świecką. Obecnie nieużywana.

Tonsura – wygolony krążek na głowie, ciemieniu. Znak przynależności osoby duchownej do Kościoła. Zwyczaj zniesiony przez Sobór Watykański II.

Triduum – łac. trzy dni, obchody trwające trzy dni. W Kościele jedynym Triduum pozostało Święte Triduum Paschalne – okres, w którym świętujemy i upamiętniamy tajemnicę paschalną: mękę, śmierć i zmartwychwstanie Jezusa Chrystusa. Obejmuje Wielki czwartek, Wielki Piątek oraz Wigilię Paschalną (Wielkanoc), stanowiąc jeden wielki obchód.

Trinacja – trzykrotne odprawienie Mszy świętej w ciągu jednego dnia prze tego samego kapłana. Zgody na tri nację może, w wyjątkowych przypadkach, udzielić biskup. Trinacja dla prezbiterów nie wymagająca zgody biskupa jest dozwolona tylko we Wspomnienie Wszystkich Wiernych Zmarłych (2 XI).

Turyferariusz – ministrant kadzidła, odpowiedzialny za utrzymanie w należytym stanie trybularza oraz pomoc w okadzaniu podczas Mszy i nabożeństw.

Ubóstwo – ograniczone posiadanie dóbr materialnych, umiarkowane z nich korzystanie. Jest podstawą wielu reguł zakonnych. Wyraża się w dorzuceniu przywiązania do rzeczy doczesnych.

Ucałowanie ołtarza – gest liturgiczny, który kapłan, a także diakon, wykonuje na początku i na zakończenie Eucharystii, a także w czasie uroczystego sprawowania Liturgii Godzin. Jest to wyraz czci oddawanej ołtarzowi, który symbolizuje samego Chrystusa.

Urbi et Orbi – „Miastu i Światu” Specjalne papieskie błogosławieństwo udzielane z balkonu bazyliki św. Piotra w bardzo ważnych okolicznościach. Pozwala otrzymać odpust zupełny.

Uroczystość – najwyższy rangą stopień uroczystości kościelnej. Uroczystość rozpoczyna się I Nieszporami (wieczorem dnia poprzedzającego). W czasie mszy wykonuje się hymn Gloria oraz odmawia się wyznanie wiary (Credo).

Wakat – termin określający okres pomiędzy śmiercią, lub rezygnacją papieża, a wyborem nowego. W czasie wakatu najwyższą władzę świecką w kościele sprawuje Kolegium kardynalskie na czele z kardynałem kamerlingiem.

Wasculum – naczynie liturgiczne z wodą umieszczane przy tabernakulum, w celu obmycia palców po komunikowaniu.

Welon – szata liturgiczna używana podczas udzielania błogosławieństwa Najświętszym Sakramentem. Tak określana jest również tkanina, którą nakryty jest kielich oraz nakrycie monstrancji. Patrz też: dział Przedmioty liturgiczne

Wiatyk – pokarm duchowy, komunia; przyjmowany przez konającego jako pokarm na drogę do wieczności.

Wigilia – łac. vigilia – czuwanie; zasadniczo nabożeństwo odprawiane w dni poprzedzające ważniejsze święta i uroczystości kościelne.

Wizytacja – jedna z najważniejszych form pasterskiego posługiwania biskupa. Polega na spotkaniu biskupa z miejscowym duchowieństwem i wiernymi w celu bliższego poznania, zachęcania do praktykowania wiary.

Włożenie rąk – gest liturgiczny, wyrażający szczególną modlitwę nad tym, na którego wkładane są ręce. Oznacza przekazanie mocy, siły, sprawowania urzędu. Towarzyszy obrzędowi święceń diakonatu oraz kapłańskich. Patrz też: Postawy i gesty w liturgii

Wspomnienie – (łac. memoriale) najniższy rangą obchód liturgiczny, dotyczący życia świętych. Rozróżniamy wspomnienia dowolne oraz obowiązkowe.

Wulgata – łacińskie tłumaczenie tekstu Pisma Świętego z jęz. oryginalnych, dokonane przez św. Hieronima na polecenie papieża Damazego I. Przez Sobór Trydencki uznana oficjalnym przekładem tekstu Biblii.

Wystawienie – wystawienie Najświętszego Sakramentu do adoracji dla wiernych, stosowane od XIV. Hostię św. wystawia się w kustodii lub w monstrancji. W. zwykle kończy się błogosławieństwem sakramentalnym NS.

Wyznanie wiary – (łac. Credo) jeden z symbolów wiary, tekst zawierający najważniejsze prawdy naszej wiary; niejako streszczenie tego, w co wierzymy i co wyznajemy. We Mszy św. niedzielnej i w uroczystości; wypowiadane publicznie i wspólnie w zgromadzeniu liturgicznym przed modlitwą powszechną.

Wyznawca – (łac. confesor) święty, który umarł śmiercią naturalną, nie był ani kapłanem, ani biskupem, ani zakonnikiem. Zaleca się jednak stosowanie określeń: święty mężczyzna, święta kobieta.

Zabobon – ogół czynności niezgodnych z wiarą, często mający podłoże pogańskie. Także bałwochwalstwo, wróżbiarstwo, magia, wiara w amulety, które sprzeczne są z wolą i zamysłem Bożym.

Zacheuszki – świeczniki, które ustawiane są w miejscach, gdzie podczas konsekracji kościoła mury zostały namaszczone krzyżmem świętym.

Zwyczaj – stały sposób postępowania, przyjęty przez grupę, wspólnotę. Zwyczaje powstają na łonie tradycji tym samym ubogacając ją. Istnieją także zwyczaje w liturgii.